Νομοθετικό διάταγμα – Τι είναι και ποια η ισχύς του

Ορισμός:

Νομοθετικό διάταγμα (Ν.Δ. ή ν.δ.) ονομάζεται η κανονιστική πράξη που εκδίδεται από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας, ύστερα από πρόταση του Υπουργικού Συμβουλίου, χωρίς την προηγούμενη ψήφιση από τη Βουλή.

Ισχύς:

Έχει τυπική ισχύ νόμου, δηλαδή ισοδυναμεί με νόμο που ψηφίστηκε από τη Βουλή.

Προϋποθέσεις έκδοσης:

• Έκτακτη και απρόβλεπτη ανάγκη: Η έκδοση νομοθετικού διατάγματος προϋποθέτει την ύπαρξη έκτακτης και απρόβλεπτης ανάγκης, η οποία δεν δύναται να αντιμετωπιστεί με την ψήφιση νόμου από τη Βουλή.
• Προηγούμενη γνωμοδότηση του Συμβουλίου της Επικρατείας: Πριν από την έκδοση του νομοθετικού διατάγματος, λαμβάνεται η γνωμοδότηση του Συμβουλίου της Επικρατείας, η οποία δεν είναι δεσμευτική για την Κυβέρνηση.
• Κύρωση από τη Βουλή: Τα νομοθετικά διατάγματα οφείλουν να κυρώνονται από τη Βουλή εντός τριμήνου από την έκδοσή τους. Εάν δεν κυρωθούν, παύουν να ισχύουν.

Πεδία εφαρμογής:

Συνήθως, τα νομοθετικά διατάγματα χρησιμοποιούνται για:

• Την αντιμετώπιση έκτακτων καταστάσεων, όπως φυσικών καταστροφών ή επιδημιών.
• Την υλοποίηση διεθνών συμβάσεων ή οδηγιών της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
• Την τροποποίηση υφιστάμενων νόμων σε επείγοντα ζητήματα.

Κριτική:

Η έκδοση νομοθετικών διαταγμάτων έχει δεχθεί κριτική από νομικούς και πολιτικούς, οι οποίοι επισημαίνουν:

• Τον περιορισμό του κοινοβουλευτικού ελέγχου, καθώς η Βουλή δεν έχει τη δυνατότητα να τροποποιήσει το νομοθετικό διάταγμα, αλλά μόνο να το κυρώσει ή να το απορρίψει στο σύνολό του.
• Την πιθανότητα κατάχρησης της εξουσίας από την Κυβέρνηση, η οποία μπορεί να εκδώσει νομοθετικό διάταγμα για ζητήματα που δεν είναι όντως επείγοντα.

Παραδείγματα:

• Το νομοθετικό διάταγμα 44/2020 για την αντιμετώπιση της πανδημίας του COVID-19.
• Το νομοθετικό διάταγμα 138/2023 για την κύρωση της Συμφωνίας για την ένταξη της Βόρειας Μακεδονίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση.

Τα συνταγματικώς προβλεπόμενα νομοθετικά διατάγματα

Στο Ελληνικό Σύνταγμα, η έκδοση νομοθετικών διαταγμάτων ρυθμίζεται από τα άρθρα 43, 44 και 110.

Άρθρο 43:

1. Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας, ύστερα από πρόταση του Υπουργικού Συμβουλίου, εκδίδει πράξεις νομοθετικής δύναμης:

α) Σε περίπτωση πολέμου ή εκτάκτου ανάγκης, που δεν επιτρέπουν την έγκαιρη σύγκληση της Βουλής.

β) Για την εκτέλεση διεθνών συμβάσεων ή πράξεων διεθνών οργανισμών, που έχουν κυρωθεί με νόμο, εφόσον η εκτέλεση τους απαιτεί ρυθμίσεις με τυπικό νόμο.

2. Τα νομοθετικά διατάγματα της περίπτωσης α) του προηγούμενου εδαφίου ισχύουν μέχρι τη λήξη της κατάστασης πολέμου ή εκτάκτου ανάγκης και πάντως όχι περισσότερο από ένα έτος.

Άρθρο 44:

1. Τα νομοθετικά διατάγματα της περίπτωσης β) του άρθρου 43 υποβάλλονται στη Βουλή για κύρωση μέσα σε τρεις (3) μήνες από την έκδοσή τους. Εάν η Βουλή δεν συνεδριάζει, συγκαλείται έκτακτα για το σκοπό αυτό.

2. Τα νομοθετικά διατάγματα που δεν κυρώνονται από τη Βουλή παύουν να ισχύουν.

Άρθρο 110:

1. Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας εκδίδει τα διατάγματα που είναι αναγκαία για την εκτέλεση των νόμων.

Συμπερασματικά:

• Η έκδοση νομοθετικών διαταγμάτων προβλέπεται από το Σύνταγμα σε εξαιρετικές περιπτώσεις.
• Τα νομοθετικά διατάγματα οφείλουν να κυρώνονται από τη Βουλή εντός τριμήνου από την έκδοσή τους.
• Εάν δεν κυρωθούν, παύουν να ισχύουν.

Παραδείγματα:

• Το νομοθετικό διάταγμα 44/2020 για την αντιμετώπιση της πανδημίας του COVID-19.
• Το νομοθετικό διάταγμα 138/2023 για την κύρωση της Συμφωνίας για την ένταξη της Βόρειας Μακεδονίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση.

Συντάγματα του 1926 και του 1927

Η περίοδος 1926-1927 σημαδεύτηκε από δύο συντάγματα στην Ελλάδα, τα οποία υιοθετήθηκαν σε μια εποχή πολιτικής αστάθειας και κοινωνικών αναταραχών.

Σύνταγμα του 1926:

• Ψηφίστηκε από την “Τριακονταμελή Επιτροπή”, η οποία είχε διοριστεί από τον δικτάτορα Θεόδωρο Πάγκαλο.
• Εγκαθίδρυσε αβασίλευτη δημοκρατία.
• Καθιέρωσε ένα ισχυρό unicameral (μονοθάλαμο) κοινοβούλιο.
• Περιόρισε τις ατομικές ελευθερίες.
• Δεν έλαβε ευρεία αποδοχή και καταργήθηκε μετά την πτώση του Πάγκαλου.

Σύνταγμα του 1927:

• Ψηφίστηκε από την Δ’ Συντακτική Συνέλευση, μετά την πτώση της δικτατορίας Πάγκαλου.
• Εγκαθίδρυσε αβασίλευτη δημοκρατία.
• Καθιέρωσε ένα bicameral (δικοινοβουλευτικό) σύστημα με Βουλή και Γερουσία.
• Προστάτευε τις ατομικές ελευθερίες.
• Εισήγαγε κοινωνικά δικαιώματα.
• Θεωρείται ένα από τα πιο προοδευτικά συντάγματα στην ελληνική ιστορία.
• Ισχύσε μέχρι το 1935, οπότε και καταργήθηκε από την δικτατορία του Γεωργίου Κονδύλη.

Συγκριτικά Στοιχεία:

Σημασία:

Τα συντάγματα του 1926 και του 1927 αντανακλούν τις πολιτικές και ιδεολογικές συγκρούσεις της εποχής. Το Σύνταγμα του 1927, ιδιαίτερα, άφησε σημαντικό στίγμα στην ελληνική ιστορία, θέτοντας τις βάσεις για μια πιο δημοκρατική και κοινωνικά δίκαιη κοινωνία.

Σύνταγμα του 1952: Ένα Σύνταγμα σε Σκιερή Περίοδο

Το Σύνταγμα του 1952, ψηφισμένο από την Αναθεωρητική Βουλή που προέκυψε από τις εκλογές του 1951, υιοθετήθηκε σε μια εποχή πολιτικής αστάθειας και έντονων κοινωνικών συγκρούσεων, σημαδεμένη από τον Ελληνικό Εμφύλιο Πόλεμο.

Κύρια Χαρακτηριστικά:

• Βασιλευόμενη Δημοκρατία: Το Σύνταγμα επανέφερε τη Βασιλεία, η οποία είχε καταργηθεί το 1924.
• Αντιπροσωπευτική Δημοκρατία: Προέβλεπε ένα bicameral (δικοινοβουλευτικό) σύστημα με Βουλή και Γερουσία.
• Περιορισμός Ατομικών Ελευθεριών: Σε μια προσπάθεια καταστολής κομμουνιστικών δραστηριοτήτων, θεσπίστηκαν περιορισμοί σε ατομικές ελευθερίες, όπως η ελευθερία του Τύπου και η ελευθερία συνάθροισης.
• Ισχυρός Αντικομμουνισμός: Το Σύνταγμα υιοθετούσε έντονα αντι-κομμουνιστικό ύφος, θέτοντας εκτός νόμου το Κομμουνιστικό Κόμμα και διώκοντας κομμουνιστές και φερόμενους ως συμπαθούντες.
• Εκτεταμένες εξουσίες στον Βασιλιά: Ο Βασιλιάς ασκούσε σημαντικές εξουσίες, όπως το δικαίωμα βέτο σε νόμους, η διάλυση της Βουλής και η προκήρυξη εκλογών.

Κριτική:

• Αντιδημοκρατικό: Το Σύνταγμα δέχτηκε κριτική για τον αντιδημοκρατικό του χαρακτήρα, καθώς οι περιορισμοί στις ατομικές ελευθερίες και οι εκτεταμένες εξουσίες του Βασιλιά έρχονταν σε αντίθεση με δημοκρατικές αρχές.
• Καταχρηστικές πρακτικές: Η εφαρμογή του Συντάγματος συνοδεύτηκε από καταχρηστικές πρακτικές, όπως η εκλογική νοθεία και η φίμωση του Τύπου.
• Σύνδεση με τον Εμφύλιο: Το Σύνταγμα θεωρείται από πολλούς ως άμεσα συνδεδεμένο με την μετεμφυλιακή περίοδο και την επιβολή της “λευκής τρομοκρατίας”.

Ιστορική Σημασία:

Παρότι υιοθετήθηκε σε μια σκοτεινή περίοδο, το Σύνταγμα του 1952 έθεσε το πλαίσιο για την ομαλή μετάβαση στην μεταπολεμική Ελλάδα. Ισχύσε έως το 1975, οπότε και αντικαταστάθηκε από το Σύνταγμα της Τρίτης Ελληνικής Δημοκρατίας, το οποίο εδραίωσε μια σύγχρονη, δημοκρατική και κοινωνική Ελλάδα.

Σύνταγμα του 1973: Σκιά πάνω από τη Μεταπολίτευση

Το Σύνταγμα του 1973 αποτελεί ένα αμφιλεγόμενο κεφάλαιο στην ελληνική ιστορία, καθώς υιοθετήθηκε από τη Χούντα των Συνταγματαρχών, σε μια προσπάθεια νομιμοποίησης της δικτατορίας.

Κύρια Χαρακτηριστικά:

• Προεδρική Δημοκρατία: Καθιέρωσε προεδρική δημοκρατία, με τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας να ηγείται του κράτους και να ασκεί σημαντικές εξουσίες.
• Περιορισμός Ατομικών Ελευθεριών: Παρόμοια με το Σύνταγμα του 1952, θεσπίστηκαν περιορισμοί σε ατομικές ελευθερίες, όπως η ελευθερία του Τύπου και η ελευθερία συνάθροισης.
• Ενίσχυση του Ρόλου του Στρατού: Ο στρατός έλαβε θεσμικό ρόλο, με τη δημιουργία του Συμβουλίου Εθνικής Ασφάλειας, στο οποίο συμμετείχαν στρατιωτικοί.
• Νομιμοποίηση της Χούντας: Το Σύνταγμα ουσιαστικά νομιμοποίησε τη Χούντα, θέτοντας τυπικό πλαίσιο για την εξουσία της.

Κριτική:

• Αντιδημοκρατικό: Το Σύνταγμα δέχτηκε σφοδρή κριτική για τον αντιδημοκρατικό του χαρακτήρα, καθώς καταρτίστηκε και ψηφίστηκε υπό καθεστώς δικτατορίας, στερώντας από τον λαό το δικαίωμα της ελεύθερης έκφρασης και ψήφου.
• Παράνομη Ψήφιση: Η διαδικασία ψήφισης του Συντάγματος θεωρήθηκε παράνομη, καθώς η Χούντα είχε νοθεύσει τα αποτελέσματα του δημοψηφίσματος που προηγήθηκε.
• Αντισυνταγματικές Διατάξεις: Πολλές διατάξεις του Συντάγματος θεωρήθηκαν αντισυνταγματικές, καθώς έρχονταν σε ευθεία αντίθεση με θεμελιώδεις αρχές του κράτους δικαίου.

Ιστορική Σημασία:

Παρότι σύντομης διάρκειας, το Σύνταγμα του 1973 άφησε στίγμα στην ελληνική ιστορία ως ένα αντιδημοκρατικό κείμενο που νομιμοποίησε μια παράνομη εξουσία. Η κατάργησή του μετά την πτώση της Χούντας και η υιοθέτηση του Συντάγματος του 1975 σηματοδότησαν την στροφή προς την δημοκρατία και την εδραίωση της Τρίτης Ελληνικής Δημοκρατίας.